दरिद्रता म्हणजे फक्त आर्थिक अभाव नाही — ती संधी, सन्मान आणि आत्मसम्मानाच्या अभावाचीही भावना आहे. समृद्धी म्हणजे आर्थिक सुरक्षितता सोबतच स्वावलंबन, निर्णयक्षमतेची प्राप्ती आणि समाजात योग्य स्थान मिळवणे. महिला सशक्तीकरणा शिवाय दरिद्रतेचा चक्र मोडणे शक्यच नाही — कारण घरातील, कामाच्या ठिकाणी आणि समाजात निर्णय घेणाऱ्या अनेक बाबतीत महिलांचे निर्णय हा बदल घडविण्याचा प्राथमिक मार्ग असतो. या ब्लॉगमध्ये आपण एका सामान्य स्त्रीच्या प्रेरणादायी प्रवासाच्या माध्यमातून हा बदल कसा शक्य होतो ते पाहणार आहोत.
1. पार्श्वभूमी
भारतासारख्या देशात महिलांची आर्थिक स्थिती अनेक सामाजिक-आर्थिक कारणांमुळे जटिल आहे — मर्यादित शिक्षण, घरगुती जबाबदाऱ्या, असुरक्षित वाहतूक व कामाच्या स्थळावरील असुरक्षितता आणि पारंपरिक लिंग भूमिका ह्यामुळे बऱ्याच वेळा महिलांना कामाच्या संधी मिळत नाहीत. सत्यात, सर्वप्रथम कामासाठी उपलब्ध असलेली महिला क्षमता पूर्णपणे वापरली जात नाही — तसेच एक मोठा भाग अनौपचारिक किंवा कमी पगाराच्या नोकरीत गुंतलेला आहे. उदाहरणार्थ, Periodic Labour Force Survey (PLFS) 2023–24 नुसार देशाची एकत्रित महिला LFPR (Labor Force Participation Rate) सुमारे 35.6% इतकी आहे — म्हणजे अनेक महिलांना कामाच्या संधी मिळत नाहीत किंवा नोंदणीकृत पद्धतीने काम करत नाहीत.
आमची नायिका, सीमा (नामांतरीपणे नाव बदललेले), एका ग्रामीण कुटुंबात जन्मलेली. तिचे शैक्षणिक नोंदणी मर्यादित — फक्त माध्यमिक शिक्षण — आणि घरातल्या आर्थिक तंगीमुळे लवकरच तिने घरकाम व शेतीसह कुटुंबाला मदत करण्याचे काम स्वीकारले.
2. संघर्ष (The Struggle)
सीमेला अनेक अडचणींचा सामना करावा लागला:
- शैक्षणिक व कौशल्यांच्या संधींची कमतरता.
- स्थानिक बाजारपेठेत स्त्रियांसाठी मर्यादित रोजगार व भेदभाव.
- कर्ज मिळवण्यास आणि स्वतःचा व्यवसाय सुरू करण्यास आर्थिक अडथळे.
एक महत्त्वाचे वळण आले जेव्हा घरातील गंभीर आर्थिक संकटामुळे तिच्या मुलाचे शिक्षण थांबण्याचे धोके निर्माण झाले. त्या क्षणी सीमेला वाटले की घराची जबाबदारी आणि संस्कृतीची मर्यादा तिला फक्त आहे त्याच स्थितीत बांधून ठेवणारी आहे — पण तिने हार मानली नाही.
3. सशक्तीकरणाचा मार्ग (Path to Empowerment)
सीमेनं पावलोपाऊल पुढे टाकले:
- शिक्षण आणि कौशल्य प्रशिक्षण: स्थानिक स्वयंशिक्षण केंद्रातून तिने सिलाईचे व लघु उद्योग व्यवस्थापनाचे प्रशिक्षण घेतले. छोटे कौशल्य उद्योग महिला स्वावलंबनासाठी अत्यंत प्रभावी असतात.
- स्वयं-निर्मिती व छोटे व्यवसाय: सुरुवातीला तिने घरच्या आडून हातमागाची नोकरी आणि नंतर स्थानिक बाजारात हाताने बनवलेला साड्यांचा छोटेसे व्यवसाय सुरू केला.
- सोशल नेटवर्क व मार्गदर्शन: स्थानिक महिला स्वयं सहायता गटात (SHG) सामील होऊन तिला कर्ज व मार्गदर्शन दोन्ही मिळाले. संशोधन दाखवते की मायक्रोफायनान्स आणि SHG सारख्या उपक्रमांचा महिलांच्या आर्थिक सक्षमीकरणावर सकारात्मक परिणाम दिसतो — ते त्यांच्या उत्पन्नात वाढ, बचत व निर्णायक भूमिकांमध्ये वृद्धी करतात.
- सरकारी व सामुदायिक सहाय्य: तिने स्थानिक स्वरोजगार व महिलांसाठी उपलब्ध शासकीय योजना व प्रशिक्षण कार्यक्रमांचा लाभ घेतला — सरकारच्या प्रोत्साहनामुळे अनेक महिला उद्योजकांना तांत्रिक व आर्थिक सहाय्य मिळते. याबाबत विविध धोरणे व उपक्रम उपलब्ध आहेत जे महिला उद्योजकत्वाला प्रोत्साहन देतात
4. यश आणि त्याचा प्रभाव (Achievements and Success)
हळूहळू सीमेनं आपला व्यवसाय वाढवला — आता तिला स्वतःची स्थिर ओळख मिळाली, घरची आर्थिक जबाबदारी सोपी झाली आणि तिच्या मुलाची शाळा नियमित चालू झाली. आणि तिच्यासाठी काही महत्त्वाची उपलब्धी निर्माण झाली :
- आर्थिक स्वावलंबन आणि मासिक स्थिर उत्पन्न.
- स्थानिक बाजारात ओळख आणि ग्राहकांचा विश्वास.
- तिच्या अनुभवातून इतर महिलांना प्रशिक्षण व मार्गदर्शन देऊन स्थानिक स्तरावर अर्थसहाय्य वाढवणे.
हे लक्षात घेण्यासारखे आहे की महिलांच्या उद्योजकतेत वाढ ही केवळ वैयक्तिक नफा नाही — तिच्या कुटुंब आणि समुदायातील इतर महिलांनाही प्रेरित करणारी गोष्ट असते. Global Entrepreneurship Monitor आणि संबंधित अहवालांनुसार महिला उद्योजकता हळूहळू वाढत आहे, परंतु अजूनही संधी आणि समर्थनाची आवश्यकता आहे.
5. शिकवण (Lessons Learned)
सीमेच्या प्रवासातून इतरांसाठी उपयुक्त बोध:
- संघर्षातच संधी दडलेली असते: धैर्य आणि सातत्याने प्रयत्न केल्यास छोट्या-छोट्या पावलांनी मोठे बदल घडतात.
- कौशल्य आणि शिक्षण महत्वाचे: तांत्रिक किंवा व्यवसायिक कौशल्ये आत्मविश्वास वाढवतात.
- समर्थन व्यवस्था गरजेची: SHG, मायक्रोफायनान्स, स्थानिक NGO आणि शासकीय योजना ही स्त्रियांच्या स्वावलंबनासाठी निर्णायक असतात. (उदाहरणार्थ, PLFS व GEM सारखे अभ्यास हे बदल समजून घेण्यासाठी आणि धोरणे आखण्यासाठी उपयुक्त आहेत).
खऱ्या शब्दातली एक प्रेरणादायी उक्ति
"माझ्या हातातील सुजाणपण आणि छोट्या छोट्या प्रयत्नांनीच माझं आयुष्य बदललं. गरज फक्त एक संधीची हवी होती — ती मला मिळाली आणि मग मी त्या संधीच सोनं केल" — सीमा
"महिला सशक्तीकरणाने केवळ परिवार बदलत नाही — ते संपूर्ण समाज बदलवते."
आपण काय करू शकता — वाचकांसाठी कृतीसूची
- स्थानिक स्त्री स्वयं सहायता गटांना मदत करा — वेळ, प्रशिक्षण किंवा आर्थिक मदतीने.
- महिला उद्योजकांच्या उत्पादनांची खरेदी करा — स्थानिक बाजारात त्यांना प्रोत्साहन मिळायला मदत होते.
- स्वयंसेवी संस्था किंवा NGO सोबत काम करा किंवा दान करा जे महिलांच्या कौशल्य विकास आणि कर्ज योजना चालवतात.
शाळा व कौशल्य केंद्रांमध्ये महिला व मुलींसाठी शिकवणीचा प्रसार वाढवा — दीर्घकालीन बदलासाठी हे महत्त्वाचे आहे.
---
हे हि वाचा: रॉक बॉटम ते बेस्टसेलर मॅजिक: जे.के. जे.के. रोलिंगचा प्रतिकूलतेपासून यशापर्यंतचा